Een goed functionerende democratie komt niet uit de lucht vallen en moet telkens weer opnieuw uitgevonden en bevochten worden. De tijd staat nu eenmaal niet stil en zowel mensen als omstandigheden zijn constant in beweging. Hoe gebrekkiger het politiek systeem en hoe korter de tijd dat een samenleving aan ‘democratie’ heeft kunnen wennen, des te groter is de kans op afglijden naar autocratische verhoudingen. Met doorgaans een man aan de top.
De drang van staatshoofden om koste wat kost aan de macht te blijven is aan de orde van de dag. Vladimir Putin consolideerde het afgelopen weekend nog, in een afgetekende verkiezingsoverwinning, zijn macht in Rusland en kort daarvoor had de Chinese president Xi Jinping het uitsluitend met partijgenoten gevulde parlement in zijn zak gestoken op jacht naar eeuwige roem.
Af en toe valt er een af, zoals Mugabe het afgelopen jaar in Zimbabwe. Maar met lieden als Kabila (Congo-Kinshasa), Erdogan (Turkije), Al-Sisi (Egypte), Orban (Hongarije), Trump (VSA) en – niet te vergeten – Maduro en Bouterse wordt de lijst voortdurend aangevuld. Wat bezielt die mannen toch?
In zijn boek over dictators in de Arabische wereld uit 2016 verklaart Chams Eddine Zaougui hun optreden vanuit een intens verlangen om een persoonlijk stempel te drukken op de eigen omgeving. Vooral in de politiek is dat verschijnsel niet weg te denken. Volgens Zaougui zijn de ‘trucs’ die daar worden gehanteerd in de loop der tijden nauwelijks veranderd. Hij ziet wel een afname van geweld, maar voor het overige komen vijf factoren telkens terug: het zaaien van verdeeldheid om verzet tegen te gaan, repressieve wet- en regelgeving, beloningen voor volgelingen, de inzet van propaganda en de dreiging met chaos.
Naar zijn idee is ‘de knapste truc’ dat je mensen wijsmaakt dat je geen dictator bent. En dat roept de vraag op waarom dictators vaak zo populair zijn en het zo lang volhouden.
De kracht van repressie en het effect van strategisch bedrog moet je niet onderschatten, maar bepaalde persoonskenmerken zijn minstens even belangrijk. Met name inlevingsvermogen. Een leider die de indruk wekt zich over de bevolking te ontfermen in precaire omstandigheden, oefent grote aantrekkingskracht uit. Wat dat betreft mogen dictators niet zo maar gelijkgeschakeld worden met psychopaten.
Waar het fout gaat met leiders die niet weten van ophouden, is dat ze de realiteit uit het oog verliezen en in een roes raken van uniek en uitverkoren te zijn. Cruciaal zijn dan ook het gedrag van volgelingen en de manier waarop die hun respect en bewondering tot uiting brengen.
Een veeg teken is ook de mate waarin zondebokken worden gezocht en aan de schandpaal genageld, zoals Erdogan de Gülenbeweging op de korrel nam en nog altijd blijft vervolgen. In dat opzicht is sprake van zoiets als een wetmatigheid: een leider die crises, oorlogen, noodwetgeving of alsmaar meer repressie en misleiding nodig heeft om zich te handhaven, is zijn natuurlijk gezag kwijt.
